ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΠΛΑΣΗΣ

Γεννήθηκα στον Βόλο στις 3 Απριλίου του 1943. Η επιστημονική και συγγραφική πορεία μου οφείλει πολλά σε πρόσωπα και βιώματα των παιδικών χρόνων στη γενέτειρά μου. Την αγάπη για τα γράμματα και τις τέχνες την χρωστώ σε τρεις ανθρώπους. Ο ένας ήταν ο θείος και ανάδοχός μου Τάκης Οικονομάκης, ποιητής, διευθυντής της ιστορικής εφημερίδας του Βόλου Θεσσαλία και αντιστασιακός στα χρόνια της γερμανο-ιταλικής Κατοχής (1941-1944). Η μορφωμένη και φιλελεύθερη μητέρα μου Αντιγόνη Βασδέκη, γεννημένη και μεγαλωμένη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ήταν εκείνη που με βοήθησε να καλλιεργήσω τη φυσική κλίση μου για την έρευνα, –την ιστορία και τη θεωρία. Ο πατέρας μου Κωνσταντίνος Εμμανουήλ, ηλεκτρολόγος μηχανικός του Πολυτεχνείου της Δρέσδης, επηρέασε την απόφασή μου να σπουδάσω αρχιτεκτονική. Από τα νεανικά βιώματα ιδιαίτερη σημασία είχαν οι μνήμες δύο αρχιτεκτονικών παραδόσεων –της πηλειορίτικης και της αιγαιοπελαγίτικης–  και η διττή σχέση μου με τη θάλασσα – συμβολική και αθλητική. Ο Ναυτικός Όμιλος του Βόλου, στον οποίο συμμετείχα την τετραετία 1954-1957, δεν με δίδαξε μόνο το Εύ Αγωνίζεσθαι. Δεν μου έδωσε απλώς την ευκαιρία να συμμετέχω στο ομαδικό άθλημα της σκυταλοδρομίας και να αναδειχθώ πανελληνιονίκης στα 50 μ. πεταλούδας κορασίδων (1957). Στην ισοπεδωμένη από τους σεισμούς του 1955 γενέτειρά μου, οι νίκες των κολυμβητών του Ομίλου μας στους Πανελλήνιους Αγώνες, που τον έφεραν στην τρίτη και τη δεύτερη θέση, μας έμαθαν την αξία της θετικής αντίδρασης σε συμφορές.

ΣΠΟΥΔΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ

Σπούδασα στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου της Αθήνας, στην οποία εισήλθα δεύτερη μεταξύ 71 επιτυχόντων. Είχα την τύχη να διδαχθώ από αξιόλογους δασκάλους, οι οποίοι επηρέασαν τις μελλοντικές επιλογές μου. Στη διάρκεια των σπουδών μου (1962-1967) με ενδιέφεραν ιδιαίτερα οι παραδόσεις Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής του Παναγιώτη Μιχελή, Ιστορίας της Τέχνης του Άγγελου Προκοπίου, το μάθημα Ειδικής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, επιβλέποντα καθηγητή της πτυχιακής μου εργασίας με θέμα «Κέντρο Τεχνών στο Πήλιο», και το Εργαστήριο Πλαστικής του Λάζαρου Λαμέρα. Στις θερινές διακοπές των δύο τελευταίων ετών εργάστηκα στη Δημοτική Αρχιτεκτονική Υπηρεσία τoυ Αμβούργου (1965) και στο Αρχιτεκτονικό Γραφείο των Δ.Α. Φατούρου – Π. Μυλωνά υπό τον Δημήτρη Αντωνακάκη με αντικείμενο την εκπόνηση σχεδίων λεπτομερειών για το κτίριο της Εθνικής Πινακοθήκης (1966).

Μετά την περάτωση των σπουδών μου στο Πολυτεχνείο γίνομαι δεκτή για μεταπτυχιακές σπουδές στο ΙΙΤ (Illinois Institute of Technology) του Σικάγου, τις οποίες δεν θα μπορέσω να πραγματοποιήσω για οικογενειακούς λόγους. Θα διευρύνω όμως τις γνώσεις μου παρακολουθώντας επιμορφωτικά σεμινάρια σε θέματα πολεοδομίας, χωροταξίας και τεχνικοοικονομικού προγραμματισμού, το σημαντικότερο από τα οποία ήταν εκείνο του Σάλτσμπουργκ, υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου του Harvard (1973). Ο κύκλος των σπουδών θα κλείσει αργότερα, το 1990, με την ολοκλήρωση της διδακτορικής μου διατριβής Η Αρχιτεκτονική του Νεοελληνικού Θεάτρου, 1720-1940, η οποία υπήρξε καρπός δεκαετούς έρευνας.

Άρχισα τη σταδιοδρομία μου ως αρχιτέκτων της πράξης. Κατά τη διετία 1968-1969 εργάστηκα στο αρχιτεκτονικό γραφείο των Νίκου Δεσύλλα, Δημήτρη Κονταργύρη, Αντώνη Λαμπάκη και Παύλου Λουκάκη και, εν συνεχεία, στη Διεύθυνση Μελετών των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους. Η τριετής αυτή επαγγελματική ενασχόληση, η οποία γινόταν παράλληλα με θεωρητικές αναζητήσεις, μου επέτρεψαν να συνειδητοποιήσω τα εξής: Η αρχιτεκτονική πράξη δεν ήταν το πραγματικό κέντρο των κλίσεων μου. Η «εκ των έσω» γνώση της αρχιτεκτονικής αποτελούσε όμως αναγκαία προϋπόθεση για να κατανοηθεί και να αξιολογηθεί η δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού έργου, τόσο του παρόντος όσο και του παρελθόντος. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο, μολονότι σταδιοδρόμησα κυρίως ως ερευνήτρια και ιστορικός της αρχιτεκτονικής, παρέμεινα πάντα κοντά στους μαχόμενους αρχιτέκτονες και εκπονούσα κατά καιρούς μελέτες που εφαρμόστηκαν. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν η στερέωση και ανάπλαση διατηρητέας τριπλοκατοικίας του 1923-1925 στην Αθήνα, έργο του αρχιτέκτονα Γ.  Θεοδωρίδη.

ΣΧΕΣΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ

Το 1969 παντρεύτηκα τον πολιτικό – υδραυλικό μηχανικό Δημήτρη Φεσσά και το 1974 αποκτήσαμε τα δίδυμα παιδιά μας, τον Σταύρο και την Αντιγόνη. Η έλλειψη βοήθειας από πλευράς της πολιτείας, σε συνδυασμό με το ότι οι γονείς μας δεν βρίσκονταν στη ζωή, με ανάγκασαν να περιορίσω την επιστημονική δραστηριότητά μου έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Παρά τις δύσκολες σχέσεις της προσωπικής με την επαγγελματική ζωή, η οικογένειά μου υπήρξε πάντα πηγή δύναμης και αισιοδοξίας. Αυτές με βοήθησαν να επανέλθω στον επιστημονικό στίβο με τον δικό μου τρόπο και να παραμείνω σε αυτόν μέχρι σήμερα, υπερκαλύπτοντας τον «χαμένο χρόνο».

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ

Ως ερευνήτρια και συγγραφέας εργάζομαι μόνη ή με ολιγομελή ομάδα συνεργατών ώστε να μπορώ να έχω τον έλεγχο της διαδικασίας και των αποτελεσμάτων της. Η δουλειά μου βασίζεται σε πρωτογενή έρευνα, στην επεξεργασία βιβλιογραφικού και αρχειακού υλικού, σε πρόσφορες έννοιες και ιδέες, στη συστηματική μελέτη σχεδίων —αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών—, στην αυτοψία πραγματοποιημένων έργων, στην αποτύπωση κτιρίων και στον διάλογο με τους δημιουργούς και χρήστες τους.

Επί μία πεντηκονταετία προσπαθώ να φέρω στο φως νέα στοιχεία για τη νεοελληνική αρχιτεκτονική, προωθώντας καινούργιες ερμηνευτικές προσεγγίσεις της. Τα κτίρια τέχνης, πολιτισμού και εκπαίδευσης αποτελούσαν το κύριο αντικείμενο των πρώτων θεωρητικών μελετών μου. Η προσέγγιση του θεατρικού χώρου δια της θεωρίας των συστημάτων ήταν το άλλο θέμα με το οποίο ασχολήθηκα κατά τη δεκαετία του 1970. Η έρευνα των κτιρίων και χώρων δημόσιας χρήσης στη νεότερη Ελλάδα θα με απασχολήσει κατά την επόμενη δεκαετία.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 η έρευνά μου θα επικεντρωθεί στο έργο των Ελλήνων και Ελληνίδων αρχιτεκτόνων του όψιμου 19ου και του 20ού αιώνα, ένα σημαντικό μέρος των οποίων σπούδασε ή δραστηριοποιήθηκε εκτός εθνικών συνόρων – στη Δυτική Ευρώπη, τις ΗΠΑ, την Ανατολική Μεσόγειο κ.ά. To έργο αυτό προσεγγίστηκε στο ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιό του αλλά και σε σχέση με τα διεθνή ρεύματα.

Στο τέλος της δεκαετίας του 1980 θα έχουν αποκρυσταλλωθεί οι απόψεις μου επί βασικών θεμάτων της ιστορίας και θεωρίας της αρχιτεκτονικής. Ως ερευνήτρια και συγγραφέας διαφοροποιήθηκα συνειδητά από την απροβλημάτιστη ευθυγράμμιση με τα βραχύβια διεθνή ρεύματα (επιστημονισμό, σημειωτική, φορμαλισμό, μεταδομισμό, αποδόμηση, κ.ο.κ.) και από την αμυντική ενδοστρέφεια (τον αυτάρεσκο τοπικισμό και εμπειρισμό, τον θεωρητικό αυτοσχεδιασμό, τη ρητορεία κ.ά.). Από νωρίς συνειδητοποίησα ότι η διεθνής ή συγκριτική ιστορία της αρχιτεκτονικής που ανέπτυξε η Δύση δεν ταυτίζεται με την παγκόσμια. Γιατί η παγκόσμια ιστορία της αρχιτεκτονικής βασίζεται, ή θα έπρεπε να βασίζεται, στη δίκαιη επιλογή των σημαντικότερων επιτευγμάτων και χαρακτηριστικών εκδηλώσεων της αρχιτεκτονικής όλου του κόσμου. Με το έργο μου προσπάθησα να κάνω πράξη την άποψη ότι οι ιστορικοί και θεωρητικοί οφείλουν να ανήκουν στον κόσμο —όχι στο εποχικό αρχιτεκτονικό του κέντρο ή κέντρα— και να εκφράζουν την εποχή τους με τον ιδιαίτερο τρόπο που προσιδιάζει στην αρχιτεκτονική παράδοση του κάθε τόπου και στους δημιουργούς της.

Αυτή η ιστοριογραφική επιλογή οφείλεται σε πραγματικές ανάγκες της αρχιτεκτονικής στην περιφέρεια των διεθνών trend centers, όπως είναι η ανάγκη ανάδειξης και προστασίας των επιτευγμάτων της. Οφείλεται και στη διαπίστωση ότι από τις «περιφέρειες» δεν έλλειψαν οι ικανοί αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι και σχεδιαστές (designers), αλλά οι ευνοϊκές συνθήκες για τη δημιουργική εργασία τους. Θεωρώντας το δίλημμα εκσυγχρονισμός ή παράδοση πλασματικό, θα τεκμηριώσω με επιλεγμένες μελέτες μου την ικανότητα αξιόλογων Ελλήνων και Ελληνίδων αρχιτεκτόνων να εναρμονίσουν το νεωτερικό πνεύμα και τις ανάγκες της εποχής τους με αξίες της μακραίωνης παράδοσής τους, δημιουργώντας έργα που έχουν κερδίσει τη μάχη με τον χρόνο και τους επιδερμικούς -ισμούς (διεθνείς ή εθνικούς). Το παράδειγμά τους έχει και υπεροπτική αξία, καθώς συνδέεται με ανάλογα παραδείγματα χωρών ή πολιτισμών που διαθέτουν αξιόλογες παραδόσεις. Στην εποχή μάλιστα της ισοπεδωτικής παγκοσμιοποίησης, η ιστοριογραφική αυτή επιλογή διευκολύνει την ανάδειξη της συνέχειας ή / και του ιδιαίτερου πνεύματος που βρίσκεται πίσω από τα επιτεύγματα των αρχιτεκτόνων της «περιφέρειας».

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

Οι δημοσιεύσεις μου σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων και σε επιστημονικές μονογραφίες –συλλογικές ή ατομικές– υπήρξαν καρπός χρονοβόρας έρευνας στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχω συγγράψει (μόνη μου ή από κοινού) εικοσιένα βιβλία και περισσότερες από 100 ερευνητικές μελέτες (Βλ. Αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα).

H νέα εποχή του διαδικτύου, σε συνδυασμό με την οικονομική και εκπαιδευτική κρίση, ανάγκασαν τους θιασώτες της έντυπης γραφής, στους οποίους ανήκω, να συνειδητοποιήσουν τον παιδευτικό ρόλο των ψηφιοποιημένων δημοσιεύσεων για τις νεότερες γενιές. Επιθυμώντας την επικοινωνία με αυτές κυρίως τις γενιές, το 2017 θα εισέλθω στον κόσμο των διαδικτυακών δημοσιεύσεων ως θιασώτης της δημόσιας ιστορίας. Ορισμένες περιλήψεις βιβλίων, έντυπες δημοσιεύσεις και ομιλίες μου έχουν αναρτηθεί σε ιστοτόπους – στον διεθνή ιστότοπο www.academia.edu (https://independent.academia.edu/EleniFessaEmmanouil), στον ιστότοπο του ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ (https://www.sadas-pea.gr/), στην ανοικτή διαδικτυακή πλατφόρμα Attikipedia (https://attikipedia.sadas-pea.gr/), στο BLOD (BODOSAKI LECTURES ON DEMAND) και σε ηλεκτρονικά περιοδικά (www.greekarchitects.gr www.arxaiologia.gr www.archetype.gr www.gradreview.gr)

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

Η ακαδημαϊκή δραστηριότητά μου στον χώρο της ιστορίας και της θεωρίας της αρχιτεκτονικής αρχίζει το 1994 και περιλαμβάνει σεμιναριακά μαθήματα και διαλέξεις σε ελληνικά και ξένα Πανεπιστήμια, ερευνητικά προγράμματα, επιστημονική παρακολούθηση ή στήριξη διδακτορικών διατριβών.

Σημαντικότερο υπήρξε το ακαδημαϊκό έργο μου στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου δίδαξα Ιστορία της Θεατρικής Αρχιτεκτονικής, Σκηνογραφίας και Ενδυματολογίας. Κατά την δεκαπενταετή θητεία μου, θα έχω την τύχη να συνεργαστώ με διεθνώς αναγνωρισμένους επιστήμονες και καλλιτέχνες: τον σκηνοθέτη και Ακαδημαϊκό Σπύρο Α. Ευαγγελάτο, τον θεατρολόγο Βάλτερ Πούχνερ και τον αρχαιολόγο – θεατρολόγο Σάββα Γώγο. Με τα μαθήματα επιλογής και τα μεταπτυχιακά σεμινάρια προώθησα τη μέθοδο της εφαρμοσμένης έρευνας, η οποία έφερε τους φοιτητές σε επαφή με τους καλλιτέχνες του σκηνικού χώρου –σκηνογράφους, αρχιτέκτονες, ενδυματολόγους– και τους έδωσε τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν δημιουργικά τους καρπούς των εργασιών τους, συμμετέχοντας στη διοργάνωση των εκθέσεων του Τμήματος Έλληνες Σκηνογράφοι – Ενδυματολόγοι και Αρχαίο Δράμα(συνδιοργάνωση με Υπουργείο Πολιτισμού) και Χορός και Θέατρο: Από τη Ντάνκαν στις νέες χορευτικές ομάδες (συνδιοργάνωση με Πολιτισμικό Οργανισμό Δήμου Αθηναίων).

Η ακαδημαϊκή δραστηριότητά μου επεκτείνεται και εκτός του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών. Με σεμιναριακά μαθήματα και διαλέξεις σε ελληνικά και ξένα Πανεπιστήμια προσπάθησα να εμβαθύνω στη γνώση της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Η αναγνώριση της αξίας του έργου των αρχιτεκτόνων υπήρξε η βασική επιδίωξη και αυτής της προσπάθειας. Συμμετείχα επίσης στον κοινό αγώνα της διάσωσης και ανάδειξης της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μας με δημοσιεύσεις στον Τύπο και άλλες δραστηριότητες που απευθύνονται προς τους αρμόδιους φορείς και το ευρύ κοινό.

Από το 2005 έως το 2012 διετέλεσα άμισθη επιστημονική συνεργάτης του Γραφείου Ερευνών Αρχιτεκτονικής της Ακαδημίας Αθηνών. Συμμετείχα σε διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα για τη νεότερη ιστορία της Βαλκανικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας (2005-2006). Υπήρξα μέλος της επιστημονικής επιτροπής και γραμματέας της οργανωτικής επιτροπής της διεθνούς ημερίδας με θέμα «Οι Βαλκανικές πρωτεύουσες από τον 19ο στον 20ό αιώνα. Πολεοδομικός σχεδιασμός και νεώτερη αρχιτεκτονική κληρονομιά», η οποία διοργανώθηκε από το Γραφείο Ερευνών Αρχιτεκτονικής υπό την προεδρία του Ακαδημαϊκού Γ. Π. Λάββα (1935-2006) και πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα Προπυλαίων του Πανεπιστημίου Αθηνών, στις 12.12.2005. Τέλος, πραγματοποίησα πρωτογενή έρευνα στην Ελλάδα, το Παρίσι και την Κωνσταντινούπολη για την προετοιμασία μονογραφίας του αρχιτέκτονα, ακαδημαϊκού και ευεργέτη της Ακαδημίας Αθηνών Βασιλείου Κουρεμένου.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Κλείνω με τις απαντήσεις μου σε τρεις ερωτήσεις για τα θέματα της ανισότητας και διάκρισης λόγω φύλλου που μου έγιναν τελευταία και τις απαντήσεις μου.

1. Τι θα μπορούσατε να μας πείτε, με βάση την επαγγελματική σας εμπειρία, σχετικά με το ζήτημα της ανισότητας των φύλων και των διακρίσεων; Υπάρχει κάποια εμπειρία αυτού του τύπου που να σας έχει επηρεάσει άμεσα ή έμμεσα;

«Μέχρι την αποφοίτησή μου από το Πολυτεχνείο δεν είχα βιώσει διακρίσεις λόγω φύλου. Τέτοιες εμπειρίες ήλθαν αργότερα στην επαγγελματική ζωή μου. ΄Ηταν εντονότερες στα υψηλότερα επίπεδα της ακαδημαϊκής και ερευνητικής πορείας μου. Ωστόσο, δεν συμμερίζομαι τις υπερβολές του ακαδημαϊκού και συνδικαλιστικού φεμινισμού, οι οποίες είναι επιρρεπείς σε αντίστροφη διάκριση».

2. Πώς βλέπετε τον περιθωριακό ρόλο των γυναικών στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα;

«Ο ρόλος των γυναικών ήταν περιθωριακός στο αρχιτεκτονικό επάγγελμα και ουσιαστικά ανύπαρκτος στους τομείς της ακαδημαϊκής διδασκαλίας και έρευνας της δεκαετίας του 1960. Η πρώτη γυναίκα που εξελέγη καθηγήτρια αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα το 1981 ήταν η Αναστασία Β. Τζάκου. Όμως τρία χρόνια μετά την εκλογή της, παραιτήθηκε επειδή δεν μπορούσε πλέον να ασκήσει τα διδακτικά καθήκοντά της όπως θα ήθελε. Σήμερα οι γυναίκες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στους τομείς της αρχιτεκτονικής εκπαίδευσης και έρευνας και κάνουν την παρουσία τους ολοένα και περισσότερο αισθητή στον επαγγελματικό στίβο».

3. Μία  φράση που σας εκφράζει, προσωπικά και επαγγελματικά;

«Θα απαντήσω με τρία γνωμικά αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων:
 Σοφόν το σαφές (Χίλων ο Λακεδαιμόνιος).

Μη λέγεις δια πολλών ολίγα, αλλά πολλά δι’ ολίγων (Πυθαγόρας) και

Η Ιστορία είναι φιλοσοφία μέσω παραδειγμάτων (Θουκυδίδης και  Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς)».